“Het begon eigenlijk met de vraag van de uitgever of ik mijn eerdere boek ACT bij kinderen en jongeren wilde herzien. Er was inmiddels veel toegevoegd en aangescherpt aan het model, en ik was blij dat ik het in een nieuwe vorm kon gieten waarbij duidelijk wordt dat het ACT4life-model niet alleen voor kinderen en jongeren toepasbaar is, maar ook voor volwassenen. Al snel merkte ik dat het geen herziening werd, maar een compleet nieuw boek — geen letter is hetzelfde gebleven.

Het ACT4life-model is in de afgelopen jaren zo compleet en allesomvattend geworden dat het heel waardevol was om dit nu gestructureerd uit te schrijven. Lezers kunnen het in hun eigen tempo tot zich nemen en het geheel overzien. Voor mij was dat belangrijk: een stevig, helder fundament neerzetten voor professionals én cliënten.”

Wat houdt ACT4life precies in?

“Toen ik ruim 22 jaar geleden met ACT in aanraking kwam, was het nog een onbekende methodiek. De grondlegger had in 1999 een handleiding geschreven die begon met de theoretische en filosofische onderbouwing: Functioneel Contextualisme en Relational Frame Theory. Dat was pittige stof — betekenisanalyses, formules — behoorlijk abstract.

De zes veranderprocessen van ACT, zoals acceptatie en defusie, waren prachtig, maar in de praktijk liep ik tegen iets aan: ik wist soms niet waarom iets werkte of juist niet. Als een interventie niet aansloeg, gooide ik er maar een andere oefening tegenaan, in de hoop dat er iets zou landen. Ik kon niet goed onderbouwen waarom ik bepaalde keuzes maakte.

Pas toen ik terugging naar de gedragsanalyse en naar de kern van ACT — gedrag in context begrijpen — begon het kwartje te vallen. Dat werd de voedingsbodem voor ACT4life: een model dat de theoretische basis en de zes veranderprocessen concreet en visueel met elkaar verbindt.”

Kun je kort uitleggen welke theoretische basis ACT heeft?

“ACT rust op drie pijlers:

1. Functioneel Contextualisme
   Deze filosofie draait om het begrijpen en beïnvloeden van gedrag in de context van het individu. Gedrag op zich heeft geen vaste betekenis — iets is pas ‘goed’ of ‘slecht’ in relatie tot de situatie en het doel. Wat in de ene context schadelijk is, kan elders helpend zijn. Daarom vermijdt ACT etiketten als ‘normaal’ of ‘afwijkend’. In ACT bekijken we gedrag niet door het te vergelijken met gemiddelden, maar door voortdurend te onderzoeken wat voor die persoon, in die situatie, op dat moment functioneel is.
2. Relational Frame Theory (RFT)
   Deze leertheorie beschrijft hoe we via taal verbanden leggen tussen ervaringen en betekenissen. We geven niet alleen directe betekenis aan wat we waarnemen, maar ook afgeleide betekenissen. Daardoor ontstaan denkkaders die ons gedrag sturen, ook als ze niet meer passend zijn. RFT verklaart waarom mensen bijvoorbeeld vermijding ontwikkelen, ook als er feitelijk geen gevaar is.
3. De Hexaflex
   Op basis van onderzoek zijn zes kernprocessen beschreven die samen psychologische flexibiliteit versterken:
   • Hier-en-nu: contact met het huidige moment
   • Acceptatie: openstaan voor alle ervaringen
   • Defusie: loskomen van de letterlijke inhoud van gedachten
   • Zelf-als-context: handelen vanuit perspectief en zelfbewustzijn
   • Waarden: weten wat voor jou betekenisvol is
   • Toegewijd handelen: keuzes maken in lijn met waarden, ondanks obstakels.

Deze processen grijpen in elkaar en vormen samen het hart van ACT.”

Je zegt dat je in de beginjaren worstelde met de abstractie van ACT. Hoe heeft dat geleid tot het ACT4life-model?

“De route is eigenlijk via mijn cliënten gelopen. In de gesprekken ontstonden prachtige metaforen die hielpen om de abstracte kernprocessen van ACT heel concreet te maken. Mijn cliënten gaven me vaak de mooiste beelden. Het ‘aha’-moment zat telkens in het gedrag zelf, niet in de cognitie.

Een voorbeeld: een jonge vrouw met uitstelgedrag had enorme angst als ze haar studieboeken opende. Cognitief begreep ze dat ze open kon staan voor deze angst en toegewijd kon handelen maar het hielp haar niet om over de drempel te komen. Op een dag liep haar kat langs zonder aandacht aan haar te besteden. Zij merkte op dat die kat zich eigenlijk nergens wat van aantrok. Toen viel het kwartje: ‘Ik moet meer de kat in mezelf naar boven halen.’ Dat beeld werkte direct.

Zo begon ik te werken met symboliek en visualisaties die eigenlijk door mijn cliënten werden ingegeven. Eerst bij kinderen, omdat je daar sowieso beeldend moet werken, en later ook bij volwassenen. En dat werkte verrassend goed.”

Op welke manier helpt het ACT4life-model om gedrag te visualiseren en te veranderen?

“Het ACT4life-model gebruikt zes symbolen of sleutelfiguren die samen een soort landkaart van gedrag vormen: de Uil, Boom, Kat, Olifant, Hart en Ik. Elk symbool vertegenwoordigt een bepaald proces of aspect van gedrag en ervaring. Bijvoorbeeld: de uil staat voor gedachten, de boom voor de context, dede kat staat voor verhoogde lichaamsspanning die je gebruikt voor bijvoorbeeld weerstand of gerichte focus, de olifant staat voor de tegenhanger: ontspanning in het lichaam, waardoor je stil kunt staan en je aandacht kunt laten rusten. Het hart staat voor waarden en het ‘ik’ voor perspectief.”

“Je kunt gedrag hiermee zien als een soep: altijd dezelfde ingrediënten, maar in verschillende verhoudingen afhankelijk van de context. Door te kijken welke ingrediënten aanwezig zijn en welke ontbreken, kun je gedrag verklaren en voorspellen. Vervolgens pas je de Hexaflex-processen toe om verandering te stimuleren en naar psychologische flexibiliteit toe  te werken. Psychologische flexibiliteit betekent dan dat de symboolfiguren in harmonie samenwerken: je kunt inzetten wat nodig is, wanneer je gedoe tegenkomt. Soms een snufje kat erbij, een tikkeltje minder uil, of juist een beetje meer kijken vanuit de boom. Zo blijft gedrag dynamisch en afgestemd op de situatie.”

“Maar in behandeling of begeleiding zien we vaak het tegenovergestelde: psychologische rigiditeit. Eén of twee symboolfiguren nemen de regie over en zorgen ervoor dat de samenwerking spaak loopt. Keuzes verdwijnen en er ontstaat herhaling van steeds hetzelfde patroon. Wanneer je je interventies allereerst richt op deze sleutelfiguur, kun je het patroon loswrikken. Daarmee ontstaat er ruimte voor de andere symboolfiguren om weer mee te bewegen. Het resultaat is dat de cliënt de volgende stap kan zetten richting psychologische flexibiliteit.”

Als therapeut kun je je ACT-interventies veel meer bewust en gegrond kiezen: je kijkt steeds opnieuw of wat je doet op dat moment werkt voor die persoon in die context, richting diens waarden. Precies zoals het functioneel contextualisme voorschrijft.”

Hoe verschilt de inzet van ACT4life bij kinderen, jongeren en volwassenen?

“Het mooie is dat de symbolische taal voor alle leeftijden werkt. Bij kinderen is het bijna vanzelfsprekend om in beelden en verhalen te werken. Volwassenen hebben vaak meer uitleg nodig — hun cognitie is sterker ontwikkeld — maar ook zij herkennen zich vaak in de metaforen.

Bij jongeren en volwassenen gebruik ik de symboliek om samen te onderzoeken: ‘Wat gebeurt er nu eigenlijk in jouw gedrag? Volg je nog je hart? Hoe ziet jouw soep eruit?’ Het model helpt cliënten om zelf verantwoordelijkheid te nemen en flexibel te leren omgaan met hun situatie.”

Wat hoop je dat lezers en professionals meenemen na het lezen van dit boek?

“Dat ze ACT niet alleen zien als een set losse oefeningen, maar als een samenhangend geheel waarin gedragsonderzoek en interventie hand in hand gaan. Het boek is compleet: het legt de theoretische ondergrond helder uit, geeft praktische handvatten, casuïstiek en oefeningen. Je kunt ermee werken in de GGZ, onderwijs, coaching en preventie. Na het lezen kun je echt met ACT aan de slag — met hoofd én hart.”

“Inmiddels zijn er meer dan 2000 professionals opgeleid in ACT4life en door de jaren heen heb ik inmiddels veel reacties gekregen van professionals én cliënten die zeiden: ‘Eindelijk valt alles op z’n plek.’ Een ouder van een meisje kwam op een feest naar me toe en zei: ‘Jij kent mij niet, maar dankzij ACT4life heeft mijn dochter enorme stappen gezet. We spreken dezelfde symbolische taal en dat helpt enorm.’ Dat raakt me.”

Tot slot: er is ook een ACT4life-opleiding?

“Ja, er zijn vierdaagse trainingen voor verschillende beroepsgroepen: GGZ-behandelaars, begeleiders, coaches, fysiotherapeuten en onderwijsprofessionals. We leren deelnemers de taal en de symboliek van ACT4life, zodat ze het direct kunnen toepassen in hun eigen praktijk.”

Monique Samsen is psycholoog, grondlegger van het ACT4life-model, en behandelt in haar praktijk in Arnhem kinderen, jongeren en volwassenen. Daarnaast geeft ze trainingen aan professionals over de toepassing van ACT. In haar nieuwste boek ACT bij kinderen, jongeren en volwassenen komen de theoretische achtergrond van ACT en de praktische toepassing samen in het ACT4life-model. Dit model maakt het mogelijk om gedrag te visualiseren, verklaren, voorspellen, veranderen én de voortgang van die verandering te meten. Ongeacht leeftijd, doelgroep of situatie biedt het boek een heldere uitleg van de theoretische basis en concrete toepassingen in de praktijk. Daarnaast krijg je handvatten om flexibel te blijven en je aanpak te optimaliseren — zelfs als een behandeling stagneert.