Matthias Berking: ‘In psychotherapie wordt nog te veel gepraat’

In zijn recent in Nederland verschenen boek Emotieregulatie beschrijft hij een gedetailleerd stappenplan dat therapeuten kunnen volgen voor het geven van zo’n training. ‘Als mensen beter leren omgaan met negatieve emoties, zal hen dat gelukkiger maken.’

Hoe kwam u op het idee voor deze training?

‘Toen ik in de jaren negentig als therapeut in een ggz-kliniek ging werken, lag de nadruk in de behandeling sterk op de specifieke kenmerken van een stoornis en op de verschillen tussen patiënten. Maar wat mij opviel was dat patiënten ook veel met elkaar gemeen hadden. Ze hadden bijna allemaal moeite met het reguleren van negatieve emoties, alleen probeerde de een de problemen te verdringen met overmatig alcoholgebruik, terwijl een ander dat deed met binge-eating en een derde patiënt werd er depressief van. Toen dacht ik: “Als we patiënten nu eens een meer functionele manier zouden aanleren om met hun emoties om te gaan, dan hoeven ze hun heil misschien niet meer te zoeken in probleemgedrag.”’

In die tijd had de onderzoeker Klaus Grawe onder Duitse vakgenoten een grote reputatie verworven met zijn theorie dat mensen worden gedreven door de doelen die zij zich stellen, en dat zij gestresst raken als het ze niet lukt om die doelen te bereiken. Volgens hem ligt die stressrespons aan de basis van veel psychische stoornissen en dat was een manier van denken die mij erg aansprak. Grawe concludeerde dat behandelaars patiënten dus vooral zouden moeten helpen om hun doelen te bereiken. Ik vond dat hij grotendeels gelijk had, maar dat hij een stap oversloeg, want als mensen hun doelen niet bereiken, ontwikkelen ze niet direct een psychische stoornis; dan raken ze allereerst gefrustreerd of gestresst. Pas als ze niet goed met hun emoties uit de voeten kunnen, ontstaan psychische problemen.’

Hoe werkt dat mechanisme precies?

‘Als er dingen misgaan, of als er gevaar of spanning dreigt, reageert het lichaam met een stressrespons die extreem snel optreedt, maar is gebaseerd op een oppervlakkige beoordeling van de situatie. Dit maakt een snelle reactie mogelijk, wat vanuit evolutionair standpunt grote voordelen heeft voor onze overleving en voortplanting. Maar tegelijkertijd activeert deze stressrespons corticale gebieden in de hersenen die de desbetreffende situatie grondiger analyseren. Afhankelijk van het resultaat van die analyse stopt de stress, of vertaalt die zich in meer specifieke emoties zoals angst, verdriet of boosheid. Gewoonlijk zijn dit kortdurende emoties; we blijven doorgaans niet heel lang verdrietig of boos en ook angst wordt geleidelijk minder heftig. Maar dat geldt niet altijd voor iedereen; soms kunnen reacties in het lichaam en de hersenen elkaar wederzijds versterken (bijvoorbeeld een toenemende spanning van de spieren en de activatie van de amygdala). Dan ontstaat een vicieuze cirkel waarin de spanning hoog blijft en de negatieve emoties steeds heftiger worden. Een belangrijk doel van de door mij ontwikkelde training is bedoeld om patienten competenties bij te brengen waarmee ze deze vicieuze cirkel kunnen doorbreken.’

Hoe ziet die training eruit?

‘In het begin is daarin vooral veel aandacht voor waarneming en bewustwording. Het uiteindelijke doel van de training is weliswaar om beter te leren omgaan met negatieve emoties, maar dat aspect komt pas op de laatste dag van het driedaagse programma aan bod. Het is veel effectiever om de deelnemers eerst tot rust te laten komen. Daarom besteden we in het begin veel tijd aan ademhalings- en ontspanningsoefeningen en aan het trainen van de waarneming. Wat vooral helpt, is als mensen in deze fase van de training worden gestimuleerd om hun aandacht volledig op hun lichaam te richten. Voor veel deelnemers is het een opluchting om zo voor even te kunnen ontsnappen aan de negatieve emoties die hen in het dagelijks leven constant bezighouden.’

Een volgend onderdeel van de training is het leren accepteren en verdragen van negatieve emoties. Waarom is dat zo belangrijk?

‘Een belangrijk doel van de training is om de deelnemers duidelijk te maken dat emoties er zijn om hen te helpen, dus dat zij bijvoorbeeld inzien: kennelijk is er iets bedreigends dat mij bang of boos maakt, daar kan ik iets mee. In plaats van tegen mijn emoties te vechten kan ik die beter gebruiken om te ontdekken wat mij bedreigt. Als ik bijvoorbeeld wakker lig vanwege een lezing die ik moet houden, kan ik wel krampachtig proberen om weer in slaap te vallen, maar ik kan de tijd ook nuttig besteden en mijn praatje nog een keer goed repeteren, waarna ik meestal vanzelf weer in slaap val.’

‘Veel van de bestaande therapieën zijn inderdaad best effectief in het reguleren van emoties, maar in veel van die behandelingen wordt vooral met patiënten gepraat. Wat we in de psychotherapie nog vaak negeren, is het belang van het aanleren van competenties en het oefenen van bepaalde vaardigheden. Mijn training werkt bovendien dieper op mensen in omdat zij er een aantal weken elke dag minstens een half uur mee bezig moeten zijn. Pas als ze dat doen, zal er iets wezenlijks veranderen in de manier waarop ze op moeilijke en pijnlijke situaties reageren. Laat ik benadrukken dat je onze training echt moet zien als een aanvulling op bestaande behandelingen en op die manier heeft die ook het gewenste effect, zo blijkt uit onderzoek. In een recente studie volgden we bijvoorbeeld patiënten die al een tijd werden behandeld met CGT en waarbij nu een therapiedeel werd vervangen door onze training. De gedragstherapie op zich werkte al best goed, maar toch waren de deelnemers aan de studie er na onze training nog eens extra op vooruitgegaan. Wat vooral bleek, was dat zij hun emoties daarna gemakkelijker accepteerden en zichzelf beter konden ondersteunen. Op acceptatie en zelfondersteuning heeft in CGT lange tijd minder de nadruk gelegen, al begint dat de laatste tijd gelukkig te veranderen.’

Op de keper beschouwd lijkt uw training vooral een combinatie van bekende technieken, zoals meditatie en mindfulness. Wat is er eigenlijk nieuw aan?

‘Ach, misschien is niets in de psychologie ooit echt nieuw. Vanaf het moment dat mensen begonnen te denken, gingen ze zich afvragen hoe ze zich voelden en hoe ze zich beter konden gaan voelen. Met name in het boeddhisme zijn daarvoor in het verleden waardevolle technieken ontwikkeld die nu weer worden herontdekt door westerse psychotherapeuten. Nieuw is dat ik een aantal van die technieken in één training heb samengebracht. De training is trouwens niet alleen bedoeld voor patiënten, ook mensen zonder stoornis kunnen er baat bij hebben. Er gaat een preventieve werking vanuit en de training kan je bovendien helpen om je persoonlijkheid te ontwikkelen en gelukkiger te worden.’

Alle oefeningen beginnen en eindigen met een gongslag. Vormt het boeddhisme een belangrijke inspiratiebron voor u?

‘Ik houd van het boeddhisme. Toen ik 24 jaar oud was, heb ik een jaar de wereld rondgereisd. Ik was een aantal maanden in Azië waar ik flink wat tijd in kloosters heb doorgebracht. Ik raakte erg onder de indruk van de daar gebruikte meditatietechnieken, en van de invloed die langdurige meditatie op je kan hebben. Ik dacht: dit is zoveel krachtiger dan alleen maar praten over je problemen, hiervan zouden we in de westerse psychotherapie ook gebruik moeten gaan maken. Maar terug in Duitsland zeiden ze dat het het einde van mijn loopbaan zou betekenen als ik er serieus onderzoek naar zou gaan doen. Gelukkig is dat tegenwoordig allemaal anders en zijn begrippen als mindfulness in de psychotherapie volstrekt gemeengoed geworden.’

De eerste, Duitstalige, druk van uw boek verscheen in 2007 en inmiddels wordt de training al tien jaar gegeven. Hoe zijn de reacties?

‘De training wordt door veel klinieken gebruikt en ik ontvang veel positieve reacties. Laatst hoorde ik van een therapeut dat hij er goede resultaten mee boekt in de behandeling van patiënten die continu het slachtoffer worden van anderen. Sommige mensen hebben iets in zich waardoor ze telkens partners aantrekken die hen slecht behandelen, en raken daardoor getraumatiseerd. De deze therapeut gebruikt mijn training om mensen te helpen om zich bewust te worden van hoe dit proces werkt en is zeer tevreden over het effect. Zelf hebben we in 2010 een studie afgerond naar het effect van de training op Zwitserse politiemensen. Dat was interessant, want het zijn stoere kerels die op een heel “mannelijke” manier over emoties praten. Op een gegeven moment begon een van hen te huilen, waarop een ander zei: “doe niet zo emotioneel”, en dat tijdens een training over emoties. Dat neemt niet weg dat de training effect had. Voor aanvang lagen hun scores op emotieregulatie (vragenlijst) ver onder het gemiddelde, na de training scoorden ze hierop ongeveer gemiddeld. En ze vertelden ook dat ze zich sindsdien prettiger voelden en beter met hun emoties om hadden leren omgaan.’

Wordt er serieus onderzoek naar het effect van de training gedaan?

‘Ja, we doen vooral onderzoek naar de vraag voor welke stoornissen de training effectief is. Zo blijkt het resultaat bij mensen met een eetstoornis spectaculair; door de training vielen ze terug van gemiddeld zestien naar drie eetbuien per maand, terwijl in de controlegroep geen sprake was van een teruggang. We denken dat mensen dankzij onze training geen binge eating meer nodig hebben om hun negatieve emoties te verdringen. We gaan nu onderzoeken of de training ook een positief effect heeft op mensen die verslaafd zijn aan alcohol en/of verdovende middelen. We willen een goed beeld krijgen voor welke problemen de training effectief is’.