Dit voorjaar komt het handboek ‘Schematherapie bij ouderen met persoonlijkheidsproblematiek’ uit bij BSL. Niet eerder verscheen er een boek over het jonge vakgebied van schematherapie bij ouderen. Het boek laat aan de hand van casuïstiek uit de klinische praktijk en onderbouwd met actuele wetenschappelijke evidentie zien dat schematherapie een waardevolle behandeling is, ongeacht leeftijd.
Professor. dr. Arjan Videler vormde samen met Anne-Aurore de Hertog, Kim Turksma en prof. dr. Bas van Alphen de redactie van het boek. Videler is in zijn klinische, onderwijs- en onderzoeksactiviteiten altijd geïntrigeerd geweest door persoonlijkheidsstoornissen bij ouderen en de mogelijkheden om de effecten van psychotherapie bij ouderen te vergroten. We stelden hem een aantal vragen.
Schematherapie in het kort
Schematherapie is de afgelopen 30 jaar ontwikkeld en wordt inmiddels beschouwd als een evidence-based behandeling voor volwassenen met persoonlijkheidsstoornissen of andere langdurige klachten, zoals een zich herhalende depressie.
“Het is een van de ‘big four’ bewezen effectieve psychotherapieën voor persoonlijkheidsstoornissen, zoals in de multidisciplinaire richtlijn persoonlijkheidsstoornissen is opgenomen. In schematherapie staan de maladaptieve schema’s, de hardnekkige patronen centraal en hoe deze ontstaan zijn in de jeugd. Tijdens de behandeling wordt de invloed van ervaringen uit de jeugd op het denken, voelen en doen onderzocht. Iemand leert deze patronen te herkennen en te veranderen zodat men anders gaat denken, beter gaat voelen en op een gezondere manier kan zorgen voor zichzelf en anderen. Iemand leert voelen wat zijn of haar behoeften zijn en om hier op een gezondere manier mee om te gaan.”
“Schematherapie kent ook technieken om trauma’s te verwerken, vooral de zogenaamde imaginaire rescripting, afgekort ImRs. ImRs is een therapeutische techniek waarbij een nare of traumatische gebeurtenis wordt opgehaald uit het geheugen, om het verloop ervan vervolgens in verbeelding aan te passen. Met hulp van de therapeut wordt een andere afloop gegeven, waarin wel voldaan wordt aan de emotionele basisbehoefte waaraan tijdens de traumatische gebeurtenis niet werd voldaan. ImRs blijkt in onderzoek even goed te helpen als een andere veelgebruikte traumatherapie, EMDR.”
Waarom schematherapie zo succesvol is
“Meerdere therapieën helpen ongeveer even goed, dus waarschijnlijk zijn het de zogenaamde ‘common factors’ die psychotherapie effectief maken bij mensen met persoonlijkheidsproblematiek, zoals een goede basishouding, een methodische aanpak en dat mensen zichzelf en anderen beter gaan begrijpen.”
Schematherapie is zowel onderzocht bij mensen met borderline persoonlijkheidsstoornis als bij mensen cluster C persoonlijkheidsstoornissen. Overigens niet alleen bij volwassenen maar ook bij ouderen, en bij ouderen is schematherapie ook effectief gebleken in onderzoek.
“Schematherapie past mooi bij ouderen. Het schematherapiemodel sluit aan bij een levensloopperspectief, omdat de levenslange patronen en hun ontstaan in de ontwikkeling centraal staan. Dit sluit weer goed aan bij de ontwikkelingstaak voor ouderen om de levensbalans op te maken en hierin het verband tussen de problemen in het nu en de patronen door het leven heen te leggen en te begrijpen. En vervolgens deze patronen te veranderen. Juist daarom heb ik alweer 15 jaar geleden gekozen om schematherapie bij ouderen te gaan toepassen en onderzoeken.”
In een groep of individueel?
“Ook bij ouderen heeft groepsbehandeling de voorkeur. Het biedt de optie voor herkenning en erkenning bij elkaar en bovendien is de groep een oefentuin om nieuw gedrag te oefenen. Voordeel van individuele sessies is dat zeer schaamtevolle zaken en ernstig psychotrauma daar beter aan de orde kunnen komen.”
“Voor mildere persoonlijkheidsproblematiek zou ik altijd voor een groepsbehandeling opteren. Voor ernstige persoonlijkheidsstoornissen is de combinatie van groepsschematherapie en individuele sessies wellicht de beste keuze. Naar dat model doen we nu onderzoek bij PersonaCura, mijn TOPGGz-centrum voor persoonlijkheidsstoornissen, autisme en adhd bij ouderen van GGz Breburg. In het verpleeghuis is schematherapie ook mogelijk, daar is een heel hoofdstuk aan gewijd in ons boek. In het verpleeghuis is een groep soms lastiger en dan heeft individuele therapie de voorkeur boven niet behandelen.”
Persoonlijkheidsproblematiek anders bij ouderen?
“Lang leefde het idee dat persoonlijkheidsstoornissen bij ouderen niet meer voorkomen, of in ieder geval veel minder dan op jongere leeftijd. Mensen zouden milder worden, stabieler en gewetensvoller. Veel psychologen en psychiaters denken dat nog steeds. Dat blijkt echter niet te kloppen.”
“Uit recent onderzoek blijkt dat persoonlijkheidsstoornissen ongeveer evenveel voorkomen bij ouderen als bij jongere volwassenen, met een prevalentie van wel 10 tot 14%. De uitingsvorm verandert wel met het ouder worden. Dat geldt met name voor cluster B persoonlijkheidsstoornissen. De impulsiviteit neemt wat af en emoties worden meer overgecontroleerd dan dat ze te zeer geuit worden. Verlatingsangsten kunnen juist toenemen met het verlies van naasten. Narcistische problematiek wordt erger door de krenkingen die samengaan met het ouder worden.”
“Ouderen met cluster C persoonlijkheidsstoornissen kunnen meer angst gaan ervaren als steun wegvalt of als ze minder controle ervaren over hun gezondheid en het dagelijks leven. Het ouder worden maakt dus juist vaak dat mensen met persoonlijkheidsproblematiek in de problemen komen, vaak is het een terugval, maar soms komen ouderen voor het eerst echt in de problemen als ze ouder worden; dat eerste noemen we een ‘wederom openbarende persoonlijkheidsstoornis’ en het tweede een ‘laat zichtbare persoonlijkheidsstoornis.”
Aanpassingen voor ouderen
“Ouderen hebben net zo goed baat bij schematherapie als jongere mensen, dus in beginsel is het gewoon behandelen net als bij jongeren. Ouderen ervaren wel meer dan jongere volwassenen een stigma op psychische problematiek en de behandeling daarvan. Sommige ouderen hebben ervaringen opgedaan met de psychiatrie in een ver verleden, die hun perceptie van de moderne psychotherapie kleuren. Of ze hebben stereotype opvattingen over en beelden van psychotherapie die stammen uit hun kinderjaren, en deze worden geactiveerd op het moment dat ze zelf psychische klachten krijgen.”
“Net als met andere disfunctionele kernopvattingen is het helpend om in een vroeg stadium eerdere ervaringen met en beelden van de psychotherapie bespreekbaar te maken en te verkennen wat ouderen eerder als helpend en niet-helpend hebben beleefd. Goede uitleg over schematherapie en de positieve effecten bij ouderen is geboden. Sommige ouderen ervaren praktische belemmeringen door een verminderde mobiliteit of doordat ze in een zorginstelling verblijven. Voor hen kan het helpend zijn om op huisbezoek te gaan of te bespreken of ze vervoersvoorzieningen via de gemeente (WMO) kunnen regelen of naasten in kunnen schakelen.”
“In het boek ‘Schematherapie bij ouderen met persoonlijkheidsproblematiek’ bespreken we veel aanpassingen. Bijvoorbeeld het heractiveren van positieve schema’s die eerder in het leven wel gevoed werden. Maar ook het betrekken van naasten, het verhogen van de motivatie en het gebruik van de taal die ouderen in hun jeugd gebruikten voor de schema’s en modi.”
De rol van Ageisme
“De grootste barrière voor ouderen om in schematherapie te gaan is leeftijdsdiscriminatie ofwel ageism, het idee dat verandering op latere leeftijd niet meer kan of niet meer nodig of zinvol is. De beste manier om ouderen dus betere toegang te geven tot schematherapie is het bewustmaken en veranderen van de negatieve vooroordelen over ouder worden, die zowel ouderen, hun naasten als behandelaars hebben. Ageist opvattingen kunnen worden uitgedaagd met de wetenschappelijk inzichten dat leeftijd geen factor speelt in de effectiviteit van schematherapie.”
“Een andere veelbelovende route is gebruikmaken van positieve schema’s die mensen ontwikkeld hebben in hun jeugd en die in eerdere periodes van hun leven meer geactiveerd werden door rollen en taken. Het reactiveren van die positieve schema’s via positieve imaginaties en gedragsverandering is veelbelovend en wellicht een effectief antigif tegen ageism.”
Het boek Schematherapie bij ouderen met persoonlijkheidsproblematiek bestellen? Klik op deze link.
